بازارها در ایران

خود بازار سابقه چند هزار ساله در تمدن ایران و جهان دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله ان با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد, مراحل شکل گیری بازار(هرچند به صورت ابتدایی) اغاز شد. برای این منظور ابتدا فضاهای بازی در مجاورت روستاهای بزرگ را به این کار اختصاص دادند که در فصولی از سال و به تدریج در روزهای هفته, محل اجتماع, داد و ستد و مبادله منطقه می شد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات, زمان, مکان, شکل و ساختار ان نیز دچار تغییرات کاملی گردید و به تدریج از حالت موقت به دائمی و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری متشکل و دائمی تبدیل شد.

 با توجه به اب و هوای ایران, شدت گرما, سرما و دیگر عوامل نامساعد جوی, ساخت بازارهای سرپوشیده بدان صورت که امروزه شاهدیم, راه حل بسیار شایسته ای برای ایجاد محیط مناسب جهت داد و ستد و همچنين فراهم ساختن اسودگي خاطر براي خريدار و فروشنده بوده و از طرف ديگر تامين امنيت، كنترل و نظارت بر اين بازارها به راحتي صورت مي گرفته است. با توجه به منابع مكتوب تاريخي، در سده هاي نخستين اسلامي، بازارهاي پررونقي در شهرهاي ايران وجود داشته كه عمدتا به صورت سرپوشيده ساخته شده بود.

معماري بازار در دوره سلجوقي همانند ديگر بخش هاي معماري پيشرفت بسياري داشت. هرچند يورش، غارت و ويرانگري هاي مغولان بسياري از بازارهاي ايران را به خرابي كشاند، اما در اواخر اين دوره و عهد غازان خان و الجايتو و  وزيران انها، بازارهايي در شهرهاي مهم اين دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوي فزوني گرفت و تا اواخر دوران قاجاريه ادامه يافت، به طوري كه امروزه عمده اثار باقي مانده از بازارهاي تاريخي مربوط به دوره صفوي و بعد از ان است. در دوره اخير (از اوايل دوره پهلوي به بعد) به دليل پيشرفت ها و تغيير و تحولات اجتماعي و اقتصادي بازارهاي سنتي توان تطابق با تحولات جديد را نداشته و كارايي خود را تا حدود زيادي از دست داد و بدين ترتيب ساخت بازار به شيوه سنتي متوقف شد.

مجموعه بازار در شهرهاي فديمي ايران علاوه بر كاركردهاي اقتصادي و تجاري، در زمينه هاي مختلف اجتماعي، مذهبي و سياسي نقش غير قابل انكاري داشته و به همراه مساجد جامع، بخش مهم و مركزي بافت شهرهاي قديم را به وجود مي اورده است.

بازارها درشهرهاي قديم معمولا در ارتباط با راه هاي ارتباطي و دروازه اصلي شهر، مسجد جامع و ميدان اصلي شهر شكل گرفته و بتدريج گسترش مي يافت. وضعيت، وسعت و رونق هر بازار نيز در ارتباط مستقيم با وضعيت، وسعت و رونق شهر قرار داشت. با گسترش بازار نيازهاي جديدي بوجود مي امد كه منجر به پيدايش فضاها و بناهاي وابسته اي در مجموعه بازار مي گرديد، از جمله سراياخان، تيمچه، خانبارها، بناهاي حكومتي مرتبط با بازار (ضرابخانه، تشكيلات انتظامي) كارگاه هاي توليدي و خدماتي و بناهاي عمومي ديگري چون مسجد، حسينيه، اب انبار، حمام، قهوه خانه و غيره.

بازارهاي اصلي غالبا به شكل خطي و در امتداد مهمترين راه و معبر شهري شكل مي گرفته است. به همين سبب مهمترين بخش و عنصر اصلي يك بازار، راسته اصلي ان است. يك راسته بازار در ساده ترين شكل با دكان هاي واقع در دو سوي ان شكل مي گرفت. بسياري از بازارها به تدريج ساخته مي شدند و توسعه مي يافتند و به همين دليل امتداد راسته اين بازارها به پيروي از صورت معابر غير مستقيم و به شكل ارگانيك بوده است. شمار اندكي از بازارها كه توسط حاكم يا افراد خيرخواه ساخته مي شد، مستقيم و طراحي شده بود. در امتداد يك راسته اصلي اصناف گوناگوني مستقر مي شدند. به اين ترتيب كه هر صنف در بخشي ار راسته اصلي جاي مي گرفت. در بعضي از شهرهاي بزرگ دو يا چند راسته اصلي به صورت موازي يا متقاطع پديد مي امد.

بازارهاي اوليه بيشتر متشكل از يك راسته اصلي و يا دو راسته عمود بر هم يا بناهاي مجاور بوده كه بتدريج در محور طولي و گاه در همه جهات گسترش مي يافت، همانند بازار زنجان و خوي، متاثر از اب و هواي سرد منطقه بود. بازارهاي طولي داراي يك راسته اصلي و چند راسته فرعي است اما انواع ديگر مي تواند چندين راسته اصلي و تعداد زيادي راسته فرعي داشته باشد. مجموعه بازارهايي كه در طول زمان شكل گرفته اند (بازار اصفهان، بازار تهران، بازار تبريز و ...) طبيعتا از نقشه و طرح خاصي برخوردار نيستند اما بازارهايي كه در يك دوره خاص ساخته شده اند همانند (بازار قيصريه لار، بازار وكيل شيراز، بازار گنجعلي خان كرمان و تعدادي از بازارهاي شهرهاي كوچك)، از طرح و نقشه نسبتا منسجمي برخوردارند.

بخش ها و راسته هاي مختلف بازار با توجه به صنفي كه در انجا فعاليت داشت (مانند بازار كفاشان، مسگران، بزازان و زرگران) و يا بر اساس باني ان (مانند بازار ساروتقي اصفهان، بازار گنجعلي خان و بازار امير تبريز) و يا بر اساس قوميت و كيش بازرگانان (بازار تبريزي ها، بازار هندوها، بازار زرتشتيان) و يا به مناسبت هاي ديگر نامگذاري مي شدند. تعدادي از اين بازار ها و دكان هاي انها موقوفه بوده و درامد انها صرف مساجد، مدارس، تكايا، بيمارستان ها و ساير امور خيريه مي شده و مي شود.